БЕЛОРУССКАЯ ФИЛОСОФИЯ КАК КОНЦЕПТУАЛЬНАЯ КАРТИНА НАЦИОНАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ Г.И. Касперович
Философия как мировоззренческая форма рефлексии над предельными основаниями человеческой культуры есть форма ее самосознания, возникшая в условиях цивилизованных культур. При этом, по выражению Гегеля, философия - это «эпоха, схваченная в мысли».
Отсюда - эволюция исторических типов философии (от античности до современности), и отсюда же - существование национальных культурно-исторических типов философии и философствования (тогда как невозможна национальная физика или математика). Отвечая на вопрос «Что такое философия?», Жиль Делез и Феликс Гваттари справедливо утверждают, что философия - это творчество концептов, искусство их создания. Если «древний восточный мудрец мыслил Фигурами, философ же изобрел Концепты и начал мыслить ими. Вся мудрость сильно изменилась» [1, с. 11].Национальная философия выступает как концептуальная мировоззренческая картина универсальной системы отношений «человек - мир», выражающая конкретно-национальные представления о системе универсальных ценностей и смыслов человеческого бытия в мире. Белорусская философия - это концептуализация ценнностей и смыслов культуры белорусского народа, нации в их историческом настоящем и будущем.
Особенности социального менталитета белорусов и отразившей их философской мысли обусловлены целым рядом социокультурных факторов: историческим прошлым нашего народа; его включенностью в систему международной коммуникации; центральным геополитическим положением Беларуси в Европе; полиэтнической структурой государственных образований (Великое княжество Литовское, Речь Посполитая, Российская империя, БССР), в составе которых находились белорусы в разные исторические периоды; поли- конфессиональностью белорусского этноса. Отсюда и пристальный интерес белорусской общественно-философской мысли во все времена к проблеме национально-культурной самоидентификации, проблемам национального самоопределения и самосознания.
Фольклорная, мифологическая культура славян как предфилософия была обличена в национальные мифологемы. Становление же профессиональной философской деятельности и формирование концептов белорусского национального самосознания относится к эпохе Возрождения и Реформации (ХУТ - нач.ХVII века). Оно связано с именами Ф. Скорины,
С. Будного, Н. Гусовского, М. Литвина, А. Волана, С. Полоцкого. Это были концепции патриотизма, веротерпимости, толерантности, гуманизма, рационализации христианства, национальной идеи (языка, истории, традиции и т.п.), правового общества и государства, социальной справедливости. Белорусские мыслители, философы высоко оценивали роль философии в жизни людей, ее практическую ценность, полагая, что она лечит людские нравы, учит справедливой и мудрой жизни, помогает правителям мудро управлять державой.
В ХVШ веке философия национального самосознания стала важной составляющей системы образования в беларусской культуре, о чем свидетельствует деятельность тайных студенческих товариществ филоматов и филаретов в Виленском университете. В ХГХ веке проблемы возрождения национального самосознания нашли оригинальное концептуальное выражение в творчестве «духовного отца белорусского возрождения» Франтишка Богушевича, в поэзии Максима Богдановича, Янки Купалы, Якуба Коласа; в исследованиях Игната Абдираловича «Адвечным шляхам: Дасьледзшы беларускага светапогляду». Размышляя о культурном своеобразии белорусов, находящихся между Востоком и Западом, Абдиралович выдвигал идею возрождения подлинно национальных форм жизни, противостоящих «чужеземному мессианству», влиянию восточных и западных культурных типов. Белорусам нужны «свои белорусские формы жизни», которые не могут прийти извне, каждая из них - плод духовного развития народа, свободного от лозунгов и догм [2]
Созвучные современным, представления о социокультурном статусе философии развивал и преподавал студентам БГУ профессор В.Н. Ивановский (1867-1939), специалист в области философии науки, истории философии и психологии.
В своем главном труде, изданном в Минске в 1923 году, «Методологическое введение в науку и философию», Ивановский расценивал философию как одну из основных «систем» культуры, которая исследует предельные основания культуры, вопросы, пограничные в системе человеческих знаний. Он характеризует философию как «осознание человеком основ той культуры, которою он живет, или самосознание культурного общественного человека, - коротко говоря, самосознание культуры (в человеке)».Уже такой достаточно краткий и фрагментарный экскурс в историю белорусской философской мысли позволяет опровергать все еще бытующее мнение о том, что белорусской философии не существует, что она не имеет собственных корней и сформирована на основе русских и западноевропейских традиций. Дискуссионность проблемы самостоятельности нашей философии обусловлена тем, что долгое время белорусский этнос не рассматривался как самостоятельный, а исследователи отечественной философии белорусов считали частью либо великорусского, либо польского народов.
Если ранее белорусская философская мысль действительно развивалась на пересечении различных философских направлений, то сегодня она самостоятельна, функционирует как саморазвивающийся, единый организм. Философия Беларуси на современном этапе представляет собой целостную саморазвивающуюся систему, которая отражает актуальные проблемы общественно-политической и культурной жизни республики. Сегодня перед философской мыслью Беларуси встают проблемы осмысления процессов глобализации и сохранения национальной идентичности, государственного суверенитета, духовного возрождения белорусского общества. Важнейшие философские положения идеологии современного белорусского государства все еще нуждаются в дальнейшей разработке и обосновании. Они связаны с критическим переосмыслением истории белорусской государственности, положений марксистской философии и идеологии, идеологических платформ либерализма и консерватизма, актуализацией традиционных ценностей белорусской культуры, активизацией социального творчества отечественной элиты и масс в условиях трансформации всех сторон общественной жизни.
Литература
- Делез, Ж., Гваттари Ф. Что такое философия? / Пер. с франц. и послесл. С.Н. Зенкина. - М.; СПб., 1998.
- Абдзіраловіч, I. Адвечным шляхам: досьледзшы беларускага светапогляду. - Мінск, 1993: (рус.текст Неман. - 1990. - № 11).
- Козел, А.А. Философская мысль Беларуси: учеб.пособие. - Минск, 2004.
Г1СТОРЫЯ 1ДЭЙ ЯК ВЫКЛ1К ДЛЯ БЕЛАРУСКАЙ 1НТЭЛЕКТУАЛЬНАЙ
ПРАСТОРЫ
А.Л. Ластоускі
Агульнапрынята звязваць пачаткі сучаснага афармлення псторып щэяу як навуковага кірунку (без перадпсторып з адсщлкамі да Платона і Арыстоцеля) з ішзнсіунай дзейнасцю амерыканскага вучонага Артура Лауджоя, які зрабіу некалькі важнейшых крокау для інстытуцыяналізацыі гэтага междысцыплшарнага праекту: стварыу Клуб Псторып 1дэяу, у 1940 г. заснавау часопіс Journal of History of Ideas і, галоунае, выдау праграмную працу «Вялікі Ланцуг Быцця» [1], якая была апублікаваная у 1936 годзе.
Ва «Уводзінах у даследванне псторып щэяу», з якіх пачынаецца гэтая кніга, Лауджой прапанавау асноуныя тэарэтэчна-метадалапчныя прынцыпы, на якіх стала у далейшым базавацца гісторыя ідэяу (і што таксама цікава, след якіх у далейшым тэксце кнігі малазауважны). Лауджой прапанавау адмовіцца ад стандартнага падыходу, які выкарыстоувауся у гісторыі філасофіі, калі канкрэтнаму мыслщелю прыпісвалася нейкае вучэнне і далей разбіралася яго значэнне. На думку амерыканскага вучонага, псторыя щэяу павінна працаваць не з комплекснымі дактрынамі, а з іх зыходнымі элементамі ці элементарнымі ідэямі (unit-ideas). Задача гісторші щэяу - гэта якраз пошук і щэнтыфыкацыя гэтых unit-ideas у штрокім спектры культурных сферау: ад філасофскіх сісгемау да лпаратуры, іншых відау мастацтва, навукі і сацыяльнай думкі.
Такім чынам, Лауджой разглядау unit-ideas як вандроуныя па розным сферам чалавечай культуры. Гэта азначала, што і псторык щэяу павінен максімальна шырака разгортваць поле свайго даследвання і быць гатовым прыкласщ шмат намаганняу у разблытванш щэяу з клубкоу выкарыстанняу, якія паусталі на працягу часу.
Сам тэарэтык гісторыі ідэяу вызначау, што даследванне павінна весціся праз сістемнае вывучэнне усіх аспектау рэфлексіунага жыцця чалавека, але ім быгш вызначаныя і прыярытэтныя вобласці, дзе найперш канцэнтравалася даследчыцкая увага: філасофія, палітачная думка і літаратура. Для Лауджоя розныя вобласці і дысцыплінарныя палі не разглядаліся як дыскрэтныя і эксклюзіуныя, гісторык ідэяу павінен быу спакойна вандраваць па усіх абшарах.Але успрыняцце праекту гісторыі щэяу у інших краінах было вельмі своеасаблівщм, і шмат у чым залежыла ад распаусюджанай там штэлектуальнай традыцыі. Брытанскія штэлектуальныя гісторыкі (асабліва Квенцін Скігор і Джон Покак) заняліся у тым ліку і адмысловай крытыкай метадалагічных падстау псторып ідэяу, сфармуляваных Лауджоем.
Найбольш жорсткую і паслядоуную рэвізію стану псторып ідэяу зрабіу брытанскі вучоны, прафесар Кембрыджскага універсітэту Квенцін Скінэр, і фактычна, гэтая крытыка стала новым этапам для междысцыплшарнага праекту Лауджоя, а новая генерацыя даследчыкау гэтыя заувагі заусёды улічвае. Брытанскі вучоны не спыняецца толькі на пазначэнш асноуных метадалапчных хібау, якія распаусюджаныя у гісторыі ідэяу, ён вылучае і асноуныя прынцыпы, на якіх павінен базавацца аналіз тэкстау. На яго думку, разуменне значэння любага тэкста немагчыма без аналізу гнтэнцыяу яго аутара. «Нам патрэбна, такім чынам, зразумець не толькі тое, што кажуць людзі, але і што яны робяць, калі гэта кажуць» [2, с. 82]. Гэта патрабуе не толькі глыбокага ведання кантэксту выказвання, але і асцярожнай працы з тэрмшамц якія выкарыстоуваюцца у выказванш. Гэта тое, што Скігор называу лтгвгстычным кантэкстам, які патрэбны для аднаулення інтэнцыяу агента.
Квенцін Скігор і Джон Покак сталі заснавальнікамі так званай «Кембрыджскай школы», дзе у аснову вывучэння палИычных тэорый клалася іх пстарычная кантэкстуалізацыя. Даследчая зацікауленасць школы у адносінах да гісторыі палітычнай думкі канцэнтруецца на вывучэнш пытання ужывання мовы у гістарычных кантэкстах, якім першапачаткова надаецца камушкатыуны характар.
У такіх даследваннях мова не абмяжоуваецца выключна пісьмом і размовай: палітачная мова разумеецца і інтэрпрэтуецца тут таксама і як палИычнае дзеянне. Хоць у Скігора і Покака быгш разыходжанні у тым, як разумець такі «лшгвютычны паварот», але яны абодва пагаджаліся у неабходнасці кантэкстуалізацыі даследаваных тэкстау, паколькі тэксты, праграмы, доказы існуюць і функцыянуюць не самі па сабе, а толькі у сувязі с сэнсавымі структурамі. З гэтага вынікае прынцыповая адмова вывучаць словы па асобнасці, замест гэтага прапаноуваецца вывучаць ролю словау як умовы для існавання грамадскага будынку ідэяу.У Германіі сфармавалася свая адмысловая інтэлектуальная традыцыя, звязаная з «лінгвістычным паваротам» і аформленая Райнхартам Козелекем у накірунку гісторьгі паняццяу. Гэты падыход заключаецца у пастуліраванні таго, што змены сац^іяльнай рэальнасці семантычна праяуляюцца у важнейш^іх паняццях палітыка-сацыяльнага свету. Псторыя паняццяу канцэнтруецца пераважна на працягласцях у равіцці значэнняу важнейш^іх пстарычных паняццяу, таму ужывае пераважна дыяхронную перспектыву (што збліжае гэты накірунак з праграмай гісторыі ідэяу).
Вельмі уплывовыя працы Фуко зноу жа з крытыкай класічнай праграмы псторып ідэяу і з прапановай у якасці альтэрнатывы дыскурсіунага аналізу, паспрыялі ажыццяуленню «лінгвістычнага перавароту» і у французскай інтэлектуальнай гісторыі. На падставе своеасаблівага сінтэзу тэарэтычн^1х падыходау Фуко, Козелека і Скігора тут ствараецца новы накірунак даследванняу, які атрымау назву «лінвістьічная гісторьія канцэптуальных словаужыванняу» [3].
Такім чынам, мы бачым, што у англа-саксонскім, нямецкім і франкамоуным штэлектуальным свеце псторыя ідэяу была перагледжаная з розных тэарэтычных пазщый. З іншага боку, для практакі сучаснай інтэлектульнай гісторыі характэрна хутчэй не апазщыя гісторыі ідэяу і дыскурЦунага аналізу, а іх штэграцыя у кампілятыуную праграму, дзе гэтыя метадалогіі разглядаюцца як кампліментарн^ія. Як ні дзіуна, але да гэтага часу застаюцца слушнщмі тыя крытычныя заувагі да гісторыі ідэяу, якія выказау у свой час Млшэль Фуко: «яе аб’ект неясны, яе межы дрэнна вызначаныя, яе метады запазычаныя паусюль, яе развіццё не вызначаецца строгасцю і мэтаскіраванасцю» [4, с. 255]. Але, як падаецца, у гэтай «мяккасці» маюцца і свае перавагі, больш за тое, псторыя щэяу вельмі добра упісваецца у новыя стандарты сацыяльна-гуманітарнай веды, якія усталяваліся пасля постмадэрнісцкіх рэвалюцый.
У Беларусі можна вылучыць два асноуных інтэлектуальных асяродкі, дзе распаусюджваецца і ужываецца метадалогія гісторыі щэяу пры рэалізацыі канкрэтных даследванняу з гісторщі думкі. Цэнтрам трансляцыі новых падыходау да гісторыі ідэяу стау 1нстытут філасофіі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, дзе канцэптуальныя падставы штэлектуальнай гісторыі былі выкарыстаныя для ажыулення прынцыпау стварэння калектыунага праекту «Псторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі». Нягледзячы на тое, што сама назва рыхтуемага шматтомніка адсылае да тэарэтычна- метадалагічных стандартау навукі яшчэ савецкага часу, шщыятары і кіраунікі праекту спрабуюць прышчапіць туды менавіта тыя падыходы, якія распаусюджаныя у інтэлектуальнай гісторыі. У выпадку рэалізацыі гэтага праекту новыя павевы хутчэй накладваюцца на традыцыйную тэорыю і метадалогію вывучэння думкі, якая сфармавалася у савецкія часы. Адпаведна паустае праблема суаднясення метадалагічных інавацый і традыцый гісторыка-філасофскага даследвання, якая на дадзеным этапе рэалізацыі шматтомніка вырашаецца праз прынцыповую тэарэтычна-метадалагічную плюралістычнасць.
Яшчэ адным асяродкам для распаусюджвання праграмных прынцыпау гісторыі ідэяу стау часопіс «Палітычная сфера» (і створаны на яго базісе аднайменны 1нстытут палітычных даследванняу). Гісторыя палітычных щэяу пазначаецца тут як адзін з асноуных прыярытэтау часопіса, хоць пра успрыняцце у комплексе метадалапчных падыходау, якія ужо сталі класічнымі для англамоунай навукі, можна казаць толькі у апошні час. У некаторай ступені праграмным можна лічыць апошні артыкул рэдактара часопіса Андрэя Казакевіча, які творча перапрацоувае асноуныя паняткі (unit-ideas) і метадалагічныя прынцыпы (канстэктуальнасць пауставання веды) пры апісанні разнастайнасці канцэпцыяу беларускай нацыі [5].
Але да гэтага часу пры усёй прыхшьнасщ многіх аутарытэтн^1х беларускіх навукоуцау да пастулатау і прынцыпау псторып ідэяу, цяжка казаць пра паспяховую іх адаптацыю на мясцовай глебе. Азначаныя ініцыятывы пры усёй іх прывабнасщ, якая базіруецца на метадалагічнай вытанчанасці і інтэлектуальных рэсурсах, пакуль што не вызначаюць сітуацыю у беларускай акадэмічнай навуцы, стан і перспектывы якой па- ранейшаму вызначаюцца парадыгмай транзіту. Хутчэй і зараз псторыя щэяу застаецца выклшам для беларускай штэлектуальнай прасторы, патрабуючы рэвізіі стану напрацовак з гісторыі думкі, увагі да кантэксту і лінгвістачнай кампетэнцыі.
Літаратура
- Лавджой, А. Великая цепь бытия. - М., 2001.
- Skinner, Q. Meaning and understanding in the history of ideas // Visions of Politics. Volume 1: Regarding Method. - Cambridge University Press, 2002. - P. 57-89.
- Гийому, Ж. Лингвистическая история концептуальных словоупотреблений, проверенная на опыте лингвистических событий // История понятий, история дискурса, история менталитета. - М., 2010. -
С.85-111.
- Фуко, М. Археология знания. - СПб., 2004.
- Казакевіч, А. Канцэпцы1 (даі) беларускай нацый у перыяд незалежнасці // Палтычныя сфера. - 2010. - № 14. - С. 21 -40.